RESMİ İSTATİSTİK İLKELERİ
Ulusal istatistik sistemlerinin amacı; kullanıcı ihtiyaçlarını dikkate alarak, ulusal ve uluslararası standartlara uygun, doğru ve güvenilir istatistikler üretilmesini sağlamaktır. Bu doğrultuda resmi istatistikler için kalite ilke ve standartlarının belirlenmesine ihtiyaç duyulmuştur. Bu ilkelerin temel amacı üretilen istatistiklere olan güveni sağlamak ve politika yapıcılara hizmet etmektir. Bu güven, veri üretiminde kullanılan istatistiksel yöntemlerin şeffaflığı ve verilerin kalitesi üzerine kurulur. İstatistik üretim sürecinde veri toplama, doğrulama, analiz ve dağıtımda kalite ilkelerinin dikkate alınması gereklidir. Buna ek olarak, uygulamalardaki kalite için verilen taahhütler de kamuoyunun gözlemine açık olmalıdır.
Resmi istatistik üretiminde kullanılan ilkeler çeşitli uluslararası çerçeveler kapsamında belirlenir. Birleşmiş Milletlerin Ulusal Kalite Güvence Çerçevesi ve Avrupa Birliği’nin Avrupa İstatistikleri Uygulama Esasları (Code of Practice-CoP) resmi istatistik üretenlerin uyması gereken ilkeleri içeren iki ana kalite çerçevesini oluşturmaktadır.
Avrupa İstatistikleri Uygulama Esasları (CoP), Avrupa Birliği tarafından oluşturulmuş kalite, ilke ve standartlarıdır. CoP; kurumsal çevre, istatistiksel süreçler ve istatistiksel çıktılar olmak üzere 3 ana bölümden oluşmakta olup, 16 ilke ve bu ilkeler altında 84 göstergeden oluşur.
5429 sayılı Türkiye İstatistik Kanunu ile Avrupa İstatistikleri Uygulama Esasları’na uyum için gerekli yasal düzenlemeler yapılmıştır. 5 yıllık dönemler için uygulanan Program resmi istatistik üretim süreçlerinde bu ilkeleri esas almaktadır. RİP kapsamında bulunan tüm kurum/kuruluşlar bu ilkeler çerçevesinde TÜİK’e karşı sorumludur.
RİP kapsamında kurum/kuruluşlar resmi istatistik üretiminde ihtiyaç duydukları bilgilere mevcut kayıtlardan ulaşamadıkları durumlarda bu bilgiyi sağlamak amacıyla, araştırmanın tamamını ya da alan uygulamasını özel sektör yüklenici firmalarına yaptırmak durumunda kalabilirler. Bu durumda kurum/kuruluşlar, özel sektör yüklenici firmalarının da bu ilkelere uymasını sağlamakla yükümlüdürler.
Resmi istatistiklere olan kullanıcı güvenini artırmak ve resmi istatistik üretim sürecinde kalite standartlarını sağlamak amacıyla dikkate alınacak temel ilkeler:
- Mesleki Bağımsızlık: Resmi istatistiklerin güvenilirliği, Programda yer alan kurum/kuruluşların diğer siyasi, düzenleyici ya da idari kurum ve kuruluşların yanı sıra özel sektör işletmelerinden bağımsızlığı ile sağlanır.
Resmi istatistiklerin üretilmesinden sorumlu olan kurum/kuruluşlar istatistiklerin bağımsız bir şekilde üretilmesi ve dağıtılmasından sorumludurlar.
- Koordinasyon ve İşbirliği: TÜİK, Program kapsamındaki resmi istatistiklerin geliştirilmesi, üretimi ve dağıtımı konusunda Programda yer alan kurum/kuruluşlar arasında koordinasyonu ve bu kapsamda etkin işbirliği yapılmasını sağlar.
- Veri Toplama ve Veriye Erişim Yetkisi: Resmi istatistik üretiminden sorumlu kurum/kuruluşlar, Türkiye İstatistik Sistemi amaçları doğrultusunda, bilgi toplama ve bilgiye erişim için açık yasal bir yetkiye sahip olmalı ve bu yetki kanunla düzenlenmelidir.
- Kaynakların Yeterliliği: Resmi istatistik üretimi ve dağıtımı için ayrılan kaynaklar, Türkiye İstatistik Sisteminin gereksinimlerini karşılamak için yeterli olmalıdır.
- Kalite Taahhüdü: İstatistiki verinin kalitesi, istatistiksel teknikler kullanılarak düzenli olarak kontrol edilmeli ve raporlanmalıdır. Süreç ve çıktı kalitesini sürekli olarak iyileştirmek amacıyla düzenli ve sistematik olarak güçlü ve zayıf yönler tespit edilmelidir.
RİP kapsamında yer alan tüm kurum/kuruluşlar ürettikleri istatistiklerde doğruluk, güvenilirlik, tutarlılık, istatistiki gizlilik ve şeffaflık ilkelerine uymakla yükümlüdür.
Kurum/Kuruluşlar ürettikleri resmi istatistiklerde verinin toplanması, işlenmesi ve dağıtım süreçlerinin kalitesi ile üretilen istatistiklerin kalite bileşenlerine göre kalitesini izlemelidir. Kurum/Kuruluşlar resmi istatistiklerin üretimini özel sektör yüklenici firmalarına yaptırmaları durumunda da kalite taahhüdünü sağlamakla yükümlüdürler.
- İstatistiksel Gizlilik ve Veri Güvenliği: Resmi istatistik üreten kurum ve kuruluşlar, gizli verilerin hukuka aykırı erişimine, açıklanmasına veya kullanımına karşı her türlü önlemi almak zorundadır. Resmi istatistiklerin üretilmesi için toplanan, işlenen ve saklanan verilerden gizli olanlar, idari, adli ve askeri hiçbir organ, makam, merci veya kişiye verilemez, istatistik amacı dışında kullanılamaz ve ispat aracı olamaz. Söz konusu bilgilerin yalnızca istatistiksel amaçlar için kullanımı ve verilerin güvenliği garanti edilmelidir.
5429 Sayılı Türkiye İstatistik Kanunu ile tanımlanan gizlilik kuralları, RİP kapsamında istatistik üretim sürecinde yer alan tüm kurum/kuruluşlar ile bunların ihale yoluyla iş yaptırdığı özel sektör yüklenici firmaları için de geçerlidir. Aracı şirketlerce yürütülen araştırmalar için, gizlilik hükümleri gereğince kurum/kuruluşlara iletilecek veri ve bilgilerin korunması ve saklanmasında gizlilik ilkesi bağlayıcı olmaktadır. Buna göre aracı firmalar elde ettikleri hiçbir bilgiyi üçüncü şahıslarla paylaşamazlar.
İstatistiki gizlilik ilkesi doğrultusunda, veri gizliliği ve güvenliğine ilişkin usul ve esaslar “Resmi İstatistiklerde Veri Gizliliği ve Gizli Veri Güvenliğine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik” ile düzenlenmiştir.
Resmi istatistik üreten tüm kurum/kuruluşlar yönetmelikte belirlenen esaslara uymalıdırlar.
- Tarafsızlık ve Nesnellik: Resmi istatistik üreten kurum/kuruluşlar, verilerini, bilimsel bağımsızlık ilkesi çerçevesinde ve tüm kullanıcılara eşit mesafede, tarafsız, profesyonel ve şeffaf bir biçimde üretmeli ve dağıtmalıdır. Veri üreticileri üretecekleri resmi istatistiklerin amaç ve hedefini net olarak tanımlamalı, istatistik üretiminde kullanılan veri kaynaklarını, yöntemleri, önemli revizyonları, istatistiklerin yayımlanma tarihlerini, yayımlanmış istatistiklerde fark edilen hataları kamuoyuna duyurmalıdır.
- Güvenilir Metodoloji: Resmi istatistiklerin toplanması, işlenmesi ve dağıtılması süreçlerinde uluslararası standartlar, kılavuzlar ve iyi uygulamalar takip edilmelidir. Standart tanımlar, kavramlar ve sınıflamaların kullanılması kaliteli istatistiklerin temelini oluşturur. Bu husus istatistik üretiminde uygun araçların, usullerin ve uzmanlığın kullanılmasını gerektirir.
- Uygun İstatistiksel İşlemler: Verilerin toplanmasından dağıtımına kadar tüm istatistiksel süreçler boyunca yapılan iş ve işlemlerin usul ve esaslara göre yürütülmesi kaliteli istatistik üretiminin temelini oluşturur.
- Cevaplayıcılar Üzerindeki Yükün Azaltılması: Hanehalkları, işyerleri veya kişilerden toplanan veriler kapsamında cevaplayıcının yükü izlenmeli ve cevaplayıcı yükünü azaltıcı hedefler belirlenmelidir.
- Maliyet Etkinliği: İstatistik üretiminde ve dağıtımında kaynaklar etkin kullanılmalıdır. Farklı veri kaynakları ve bilişim teknolojileri kullanılarak istatistiki süreçlerdeki üretkenlik potansiyeli optimize edilmelidir.
- Uygunluk: Resmi istatistikler ait oldukları konudaki kullanıcı ihtiyaçlarına cevap verecek kapsamda olmalı, kullanıcı ihtiyaçları düzenli olarak izlenmeli ve istatistikler sürekli olarak iyileştirilmelidir.
- Doğruluk ve Güvenilirlik: Resmi istatistikler konularına ve araştırma kapsamına göre, gerçeği ve değişimi doğru ve güvenilir biçimde yansıtmalıdır. Veri kaynaklarının ve çıktıların kalitesi düzenli olarak izlenmeli, istatistiksel süreçleri ve çıktıları iyileştirmek için çalışmalar yapılmalıdır.
- Zamanlılık ve Dakiklik: Resmi istatistikler mevcut veri altyapısı kapsamında güncel olarak üretilmelidir. Üretilen istatistiklerin yayımlama zamanı önceden belirlenerek duyurulmalı ve Ulusal Veri Yayımlama Takvimi (UVYT) ile uyumlu olarak yayımlanmalıdır.
- Tutarlılık ve Karşılaştırılabilirlik: Resmi istatistikler kendi içinde ve zaman içinde tutarlı, bölgeler ve ülkeler arasında karşılaştırılabilir, farklı kaynaklardan birbiri ile ilişkili veriler birleştirilebilir, uyumlaştırılabilir ve ortak kullanılabilir olmalıdır.
- Erişilebilirlik ve Açıklık: Resmi istatistikler açık ve anlaşılabilir bir şekilde sunulmalı, uygun ve kullanışlı bir biçimde yayımlanmalı, destekleyici metaverisi ile birlikte tarafsız bir şekilde açık ve erişilebilir olmalıdır. Dağıtımda, her kullanıcının kolayca erişebileceği araçlar (basılı ortam, medya araçları, internet vb.) kullanılmalıdır. Verilerin, ilgili metaveri bilgileri ile birlikte web sayfaları üzerinden kullanıcılara dağıtılması temel hedef olmalıdır.
Resmi istatistiklerin gerçekleri yansıtmasının sağlanması, istatistiklerin kullanıcı ihtiyaçlarına cevap vermesi, kullanıcılara tarafsız ve eş zamanlı olarak sunulması, gizlilik ilkesine riayet edilmesi, kamuoyunun bilgi edinme hakkının gözetilmesi temel esaslardır. Resmi istatistiklerin kalitesinin ve ilkelere uygunluğunun değerlendirilebilmesi için gerekli tüm bilgiler ve resmi istatistik üretiminde kullanılan yöntemler, TÜİK tarafından belirlenen standartlar doğrultusunda, uygun araçlarla kamuoyuna duyurulur.
Program kapsamında, resmi istatistik üreten tüm kurum ve kuruluşlar görevlerini bu ilkeler çerçevesinde yürütmekle yükümlüdürler.
RİP’ te yer alan kurum/kuruluşlar kendileri ya da özel sektör yüklenici firmaları aracılığıyla yaptıkları araştırmalarda yukarıda belirtilen Avrupa İstatistikleri Uygulama Esasları doğrultusunda aşağıda belirtilen temel ilkelere uymakla yükümlüdürler. Konuya ilişkin detaylı bilgiler TÜİK web sitesinde bulunan Avrupa İstatistikleri Uygulama Esasları (https://www.tuik.gov.tr/Kurumsal/Avrupa_Istatistikleri_Uygulama_Esaslari) bağlantısında görülebilir. Buna ek olarak, TÜİK tarafından yayımlanan “Kaliteli Bir Araştırmanın El Kitabı” yayınında istatistiklerin kalitesi konusunda detaylı bilgiler yer almaktadır (https://www.tuik.gov.tr/Kurumsal/Kaliteli_Bir_Arastirmanin_El_Kitabi).
- Araştırmanın hedef kitlesi ve hedef kitleye bağlı olarak araştırmanın kapsamı (araştırmanın hangi konuda, hangi amaçla, nerede, ne zaman ve kimlerle uygulanacağı) açıkça belirtilmelidir.
- Araştırmanın planlanması aşamasında ölçülmek istenen değişkenler belirlenmelidir.
- Araştırmanın çerçevesi (tüm hedef kitle birimlerinin tanımlı olduğu ve örnek seçimine izin veren liste) belirlenmeli; çerçevenin nereden edinileceği ya da nasıl oluşturulması gerektiği tanımlanmalıdır.
- Örnekleme yöntemi, araştırmanın yapısına ve mevcut çerçeveye bağlı olarak belirlenmelidir.
- Araştırmanın örnek hacmi; izin verilen hata düzeyi, duyarlılık düzeyi, kayıp veri oranı, örnekleme tasarımının yapısı ve tahmin üretilecek tabaka sayısı dikkate alınarak belirlenmeli ve tabakalara dağıtımı araştırmanın amaçları doğrultusunda gerçekleştirilmelidir.
- Soru formu ve cevapsızlık formu hazırlanmalı, uygun veri toplama yöntemi belirlenmelidir. Konuya ilişkin detay açıklamalar TÜİK tarafından yayımlanan "Soru Formu Nasıl Hazırlanır, Tasarımdan Teste Tüm Adımlarıyla" yayınında yer almaktadır.
- Kurum/Kuruluşlar üretecekleri resmi istatistiklerde kullanılan kavram, tanım ve sınıflamaları açık bir şekilde belirlemelidir. TÜİK’in belirlediği standart kavram, tanımlama ve sınıflamaları dikkate almalı, Avrupa Birliği (AB) ve diğer uluslararası standartları düzenli olarak takip etmeli, resmi istatistiklerde kullanılan tüm tanım, kavram ve sınıflamaları dokümante etmelidir.
- Araştırma ile ilgili tanım ve kavramlar, araştırmanın soru formunda yer alan sorulara ilişkin açıklamalar ve alan uygulamasında görev alacak personelin yapmakla yükümlü olduğu işlerin tanımlandığı alan uygulama süreçlerine ilişkin açıklamaların yer aldığı “Alan Uygulama Rehberi” hazırlanmalıdır.
- Alan uygulaması öncesinde soru formunun ön-test ve pilot çalışmaları yapılmalı soru formunun işlerliği, veri derleme yönteminin uygunluğu, cevapsızlık durumu vb. bilgiler raporlanmalı, elde edilen sonuçlar doğrultusunda soru kağıdı ve alan uygulama rehberi revize edilmelidir.
- Tasarım kriterlerine göre örnek seçimi gerçekleştirilerek seçim olasılıkları hesaplanmalıdır. Seçim aşamasında öncelikle çerçevenin eksiksiz olarak alınıp alınmadığı kontrol edilmeli daha sonra seçim olasılıklarının hesaplaması kontrol edilmelidir.
- Alan uygulaması sırasında görev alacak personellerin (anketör, kontrolör vb.) nitelikleri tanımlanmalı ve bu personellere, eğitim materyalleri doğrultusunda alan uygulamasının başlangıcından en fazla 15 gün öncesinde eğitim verilmelidir.
- Veri giriş sürecinde kullanılacak edit/kod talimatları oluşturulmalıdır.
- Mikro ve makro düzeydeki veri analiz süreçleri tanımlanmalı ve kimin tarafından yapılacağı belirlenmelidir.
- Birim/madde cevapsızlık oranları hesaplanmalı, ölçülmek istenen değişkene bağlı olmakla birlikte, nadir olmayan karakteristikler için cevapsızlık oranının %30’u geçmemesi sağlanmalıdır. Cevapsızlık yerine imputasyon kullanılması durumunda yine aynı oranlar korunmalıdır.
- Alan uygulaması sürecinde yapılan kontrollerde hangi hata düzeyinde alana geri dönüleceği önceden tanımlanmalı ve alan uygulama süreci kontrol altında tutulmalıdır. Bu kontrollerin kimin tarafından ve hangi yöntemle yapılacağı önceden belirlenmelidir.
- Alandan gelen cevapsızlıklar, başlangıç seçim olasılıkları ve dışsal veri kaynakları dikkate alınmak suretiyle ağırlıkları hesaplanarak dokümante edilmelidir.
- Kurum/Kuruluşlar resmi istatistik kapsamında yürüttükleri araştırmalarda temel değişkenler için değişim katsayılarını hesaplamalıdır. Cevapsızlık oranları, edit oranları, imputasyon oranları ve değişim katsayı değerleri gibi kalite göstergelerini raporlamalıdırlar.
- Kurum/Kuruluşlar ürettikleri resmi istatistiklere ilişkin kullanıcıya sunacakları nihai sonuçlarla birlikte, araştırmanın metaverisi olarak tanımlanan açıklayıcı bilgileri de kullanıcılara sunmalıdırlar.
Yukarıda araştırma sürecinde dikkat edilmesi gereken en temel ilkeler tanımlanmıştır. Resmi istatistiğin üretiminde kaynak veri olabilecek idari kayıtlar için ise “İstatistik Üretiminde İdari Kayıtların Rolü” yayını dikkate alınmalıdır. (https://www.tuik.gov.tr/Kurumsal/Istatistik_Uretiminde_Idari_Kayitlarinin_Rolu)